Konfliktu rosyjsko-gruziński w Południowej Osetii w sierpniu b.r. ujawnił skomplikowaną sytuację geopolityczną na Kaukazie. Jej istotnym elementem jest próba odbudowania dawnej pozycji Rosji w południowej części regionu. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec regionu kaukaskiego wynika z wcześniejszych relacji rosyjsko-kaukaskich, zwłaszcza z prawie dwustuletniego okresu, gdy był on częścią Rosji carskiej, a potem ZSRR.
W prezentowanym artykule zamierzam scharakteryzować zmiany w polityce carskiej Rosji wobec „kaukaskiego pogranicza” w XIX w. i na początku XX w., do wybuchu I wojny światowej. Było to okres bardzo istotny dla ludności Kaukazu, gdyż obecność Rosji w tym regionie miała duży wpływ na przeobrażenia społeczne, ekonomiczne, polityczne, a także kulturalne wśród jego mieszkańców. Ponieważ polityka Petersburga wobec Kaukazu ulegała zmianom w omawianym okresie, dlatego w artykule dokonano podziału rosyjskiego panowania w tym regionie na kilka okresów. Zmiany te wynikały z przeobrażeń w imperium carów i regionie kaukaskim oraz z uwarunkowań polityki zagranicznej Rosji.
Pierwszy okres rządów Rosji carskiej na Kaukazie kończy rok 1801r., gdy car Paweł I, a potem jego syn Aleksander I ogłosili włączenie Gruzji wschodniej (królestw: Kartlii i Kachetii) do Imperium Romanowych. Podporządkowanie Kaukazu północnego Rosji oraz początki jej ekspansji na Kaukazie południowym wynikały z rosyjskiej ekspansji w kierunku Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Ważne położenie geostrategiczne Kaukazu, który jest pomostem łączącym Europę z Azją sprawiło, iż Rosja (Państwo Moskiewskie) szybko zaczęła się interesować sytuacją w tym regionie. Zwłaszcza, że obszary te także były terenem ekspansji państw rywalizujących z Rosją: Turcji i Persji (Iranu).
Początki kaukaskiej ekspansji Państwa Moskiewskiego datują się w okresie rządów Iwana IV Groźnego, kiedy to w 1567r. wybudowano twierdzę Terek przy ujściu rzeki Sunży do rzeki Terek . Jednak dopiero car Piotr I rozpoczął próbę podporządkowania Rosji Kaukazu południowego. Zajęcie tego regionu miało być podstawą do dalszej ekspansji w kierunku Azji Środkowej. Ponadto władze carskie obawiały się, aby Turcja nie umocniła swoich wpływów na Kaukazie wschodnim uznawanym za strefę wpływów Persji przeżywającej trudności wewnętrzne .
Z inicjatywy Piotra I w 1723r. wojska carskie zajęły wschodnią Gruzję, północno-zachodnią część Azerbejdżanu i fragment północnej Persji. Po śmierci Piotra I w 1725r. Rosjanie wycofali się z Kaukazu południowego i dopiero za czasów panowania Katarzyny II wrócili do aktywnej polityki w tym regionie .
Pomimo ostatecznego fiaska wyprawy Piotra I na Kaukaz, w czasie jej trwania ujawniły się prorosyjskie postawy lokalnej ludności. Dyplomacja rosyjska już wówczas zaczęła kształtować mit Rosji jako opiekunki ludności chrześcijańskiej na południowym Kaukazie przed ekspansją muzułmańskich potęg: Persji i Turcji. Znalazł on dużą liczbę zwolenników przed wszystkim w Gruzji oraz wśród ludności ormiańskiej zamieszkującej południowy Kaukaz. W efekcie tych działań, ale także dzięki chłodnej kalkulacji politycznej, Wachtang VI (władca gruzińskiego królestwa Kartlii) wsparł zbrojnie oddziały carskie, które również uzyskały pomoc ormiańskich ochotników z Karabachu .
Podobna sytuacja miała miejsce w okresie panowania Katarzyny II, która powróciła do polityki umacniania pozycji Rosji na Kaukazie północnym, budując od 1777r. łańcuch fortyfikacji określanych mianem tzw. „linii kaukaskiej”. Caryca włączyła także ten obszar w struktury administracyjne Rosji carskiej, powołując w 1785r. namiestnictwo kaukaskie .
[Georgijewski Traktat, 1783 r.]
Kolejnym ważnym posunięciem w kaukaskiej polityce Katarzyny były próby umocnienia pozycji Rosji na obszarach chrześcijańskich państw gruzińskich, zależnych od Turcji lub Persji. W 1783r. podpisano tzw. „traktat georgijewski”, który ustanawiał protektorat Rosji nad Kartlią i Kachetią, tworzącymi w tym czasie jedno państwo pod rządami Herakliusza II. Podpisanie traktatu wynikało z dążeń dyplomacji rosyjskiej do osłabienia ekspansji na te tereny Turcji z którą Katarzyna II prowadziła liczne wojny . Traktat georgijewski był korzystny również dla Herkaliusza II, gdyż jako protegowany Rosji mógł zabezpieczyć granice swojego państwa przed tureckimi atakami oraz zapewnić dziedziczenie tronu Kartlii i Kachetii dla swoich potomków .
U schyłku panowania Katarzyny II do rywalizacji o wpływy na Kaukazie południowym przystąpiła Persja. Protektorat Rosji nad Kartlią i Kachetią nie uchronił tych królestw przed atakiem wojsk perskich, które we wrześniu 1795r. splądrowały Tbilisi oraz wymordowały około 20% populacji Gruzji wschodniej . Klęska wojsk gruzińskich w starciach z Persją pokazała, jak nieefektywne były porozumienia sojusznicze władcy gruzińskiego z Petersburgiem oraz słabość Herakliusza II i jego polityki sojuszy.
Mogła także uzmysłowić ludności tego kraju, iż dopiero włączenie Gruzji wschodniej do Imperium Rosyjskiego uchroni te tereny przed ponownymi najazdami Persji i stale istniejącym niebezpieczeństwem tureckim. Pewną rolę we wzroście nastrojów prorosyjskich w Gruzji mogła odegrać propaganda rosyjska, która podsycała przekonanie, iż Rosja jest cywilizowanym europejskim państwem, które zapewni wewnętrzny spokój w regionie . Dlatego ludność Gruzji wschodniej nie protestowała przeciwko włączeniu Kartlii i Kachetii do Rosji. Dekret o włączeniu został ogłoszony 16 lutego 1801r. przez cara Pawła I oraz potwierdzony w tym samym roku przez Aleksandra I .
Do aneksji wschodniej Gruzji przez Rosję wrogo była nastawiona część lokalnej szlachty. Postawa ta wynikała w mniejszym stopniu z pobudek patriotycznych, natomiast związana była z obawami, aby nowe władze nie ograniczyły dotychczasowych przywilejów ekonomicznych szlachty. Decyzja Rosjan o aneksji tych ziem wynikała przede wszystkim z obaw, aby niestabilna politycznie sytuacja w Gruzji wschodniej po śmierci Jerzego XII (syna Herakliusza II) nie spowodowała, że zostanie ona podporządkowana Turcji lub Persji .
Włączenie wschodniej Gruzji do Rosji oznaczało nowy etap w południowokaukaskiej polityce Rosji. Rozpoczął się proces przechodzenia od protektoratu nad tym terenami do bezpośredniego ich włączenia w granice Imperium Romanowych i poddania ich zarządowi administracji carskiej. Proces ten trwał do 1878r. Od 1802r. administracją carską w Gruzji wschodniej kierował tzw. „głównozarządzający”, który był zarazem naczelnym dowódcą wojsk rosyjskich, stacjonujących w Kartlii i Kachetii .
Na to stanowisko mianowano carskiego generała księcia Pawła Cycjanowa (Cicjanowa, Cycyszwili) zrusyfikowanego Gruzina. Rozpoczął on dalszą ekspansję Rosji na Kaukazie. Stosował taktykę, w wyniku której feudalni władcy (dobrowolnie lub pod przymusem) najpierw przyjmowali protektorat Rosji, rezygnując z części swoich prerogatyw na rzecz cara Aleksandra I, a potem następowało bezpośrednie włączenie danego państwa do Rosji. W wyniku działalności Cycjanowa oraz kolejnych „głównozarządzających”, a także poprzez kolejne wojny z Turcją i Persją, Petersburg rozszerzał swoją władzę na obszar państw Gruzji zachodniej, Dagestanu i chanatów azerbejdżańskich .
Ekspansji Rosji na Kaukazie południowym sprzyjała część ludności, mająca nadzieje na stabilizację sytuacji w regionie po latach turecko-perskiej rywalizacji. Początkowo szczególnie przychylnie do rosnącej obecności Rosji na tych ziemiach była nastawiona ludność miast, utrzymująca się z handlu i rzemiosła. Ciągłe, wyniszczające wojny i związane z nimi walki o władzę w państwach kaukaskich podsycane przez Turcję, Persję i Rosję bardzo utrudniały kupcom i rzemieślnikom prowadzenie długofalowej, racjonalnej działalności gospodarczej. Wśród tej ludności dużą rolę, zarówno pod względem liczebnym jak i znaczenia gospodarczego, odgrywali Ormianie. Dlatego rosyjska propaganda przedstawiająca władzę Rosji nad tym regionem jako gwarancję stabilizacji wewnętrznej na Kaukazie, znajdowała licznych zwolenników wśród ormiańskich kupców i rzemieślników. Ugruntowała także wśród społeczności ormiańskiej w pierwszej połowie XIX w. przekonanie o Rosji jako jej protektorce .
W wyniku zwycięskich wojen z Persją i Turcją w latach 1805-1813, Rosja umocniła swoją pozycję na Kaukazie południowym. Cenną zdobyczą okazały się ziemie gruzińskie, gdzie ze względu na umiarkowany klimat można było uprawiać rośliny tropikalne. Jednak te tereny były słabo związane z europejską Rosją, gdyż łączyła je jedynie „gruzińska droga wojenna”. Biegła ona przez środek gór Kaukazu, które tylko nominalnie znajdowały się pod kontrolą Petersburga. Dlatego władze carskie rozpoczęły działania, aby ściślej podporządkować Rosji Kaukaz północny.
W 1816r. naczelnym dowódcą wojsk rosyjskich na Kaukazie i szefem administracji regionu mianowano gen. Aleksieja Jermołowa. Ponieważ pozycja Rosji na Kaukazie północnym była bardzo słaba i ciągle dochodziło do lokalnych powstań górali przeciwko Rosji Jermołow sformułował nową politykę władz carskich wobec regionu. Polegała ona na rezygnacji z dotychczasowej, nieskutecznej taktyki przekupywania starszyzny plemiennej, aby pozyskać ją dla władzy rosyjskiej. Jermołow zaproponował zbudowanie nowej linii umocnień i twierdz oraz wysiedlenie w góry ludność, która nie chciała się podporządkować władzy carskiej. Na jej miejsce miano sprowadzić znaczną liczbę Kozaków oraz chłopów rosyjskich. Lokalna ludność, która uznała by zwierzchnictwo Rosji, miała utrzymać pewną część ziemi, której resztę miano rozdzielić między napływowych osadników.
Jermołow miał nadzieję, iż ludność, która zostanie zmuszona do przesiedlenia się w góry oraz pozbawiona dostępu do żywności, będzie musiała uznać zwierzchnictwo Rosji. Generał zaproponował, aby pacyfikację Kaukazu północnego rozpocząć od Czeczenii .
W 1818r. zaczęto realizować plan Jermołowa. Budowa nowych umocnień oraz przymusowe przesiedlanie górali spowodowało wybuch antycarskich wystąpień, które zamieniły się w wielkie antyrosyjskie powstanie .
Jermołow nie zdołał stłumić powstania, gdyż w 1826r. rozpoczęła się kolejna wojna rosyjsko-perska i Rosjanie musieli skierować znaczne siły na południe Kaukazu. Sytuację na Kaukazie skomplikował także wybuch wojny z Turcją w 1828r. Ostatecznie obydwa konflikty zakończyły się sukcesem Petersburga i rozszerzeniem władzy carskiej nad kolejnym terenami Kaukazu zachodniego i południowo-wschodniego .
Zaangażowanie militarne Rosji w te konflikty umożliwiło podtrzymanie antycarskiego powstania na Kaukazie północnym. W 1834r. na czele powstania stanął Szamil, który próbował stworzyć teokratyczne państwo islamskie. Ostatecznie powstanie Szamila zostało stłumione w 1859r.
Pomimo klęski powstanie było istotne, gdyż dobitnie ukazało różnice religijne między muzułmańską ludnością północnokaukaską i prawosławnymi elementami napływowymi. Powstanie przyczyniło się do ugruntowania wpływów islamu na Kaukazie północnym.
W trakcie wieloletniej wojny kaukaskiej ewoluowała także południowokaukaska polityka władz carskich. Do końca lat 30. XIX w. w rosyjskich kręgach rządowych dominowało przekonanie, iż ze względu na korzystny klimat Kaukaz południowy powinien być zapleczem surowcowym i żywnościowym dla Imperium carów. Miałby on odgrywać taką rolę jak w innych mocarstwach pełniły kolonie zamorskie. Propozycję taką wysunął w 1827r. Jegor Kankrin, rosyjski minister finansów .
Jednocześnie władze carskie nie miały jasno sprecyzowanej polityki wobec ludności południowokaukaskiej. Część administratorów regionu: Rozen, Cycjanow czy też Jermołow, starali się umacniać władzę Rosji na tych terenach poprzez próbę współpracy z lokalną ludnością, zachowując przynajmniej część dawnych urzędów, obyczajów prawnych lub lokalne języki w administracji. Natomiast inni, szczególnie Gudowicz i Paskiewicz, byli zwolennikami szybkiej integracji administracyjnej Kaukazu z Imperium carów i próbowali siłą wprowadzić język rosyjski jako język urzędowy oraz narzucali rosyjski system administracyjny, nie uznający specyfiki lokalnej.
Ta niekonsekwentna polityka władz, a także obawy części południowokaukaskiej szlachty, iż administracja carska dąży do pozbawienia jej silnej pozycji ekonomicznej w lokalnych społecznościach, powodowała powstanie sprzysiężeń o charakterze antyrosyjskim i antypaństwowym. Wśród nich szczególne znacznie miało powstanie w 1829r. w Tbilisi tajnego stowarzyszenia, skupiającego młodych przedstawicieli gruzińskiej arystokracji i szlachty. Przywódcą organizacji został Elzibar Eristawi. Spiskowcy planowali uwolnienie Gruzji spod władzy rosyjskiej i ponowne wprowadzenie na tron gruziński dynastii Bagratydów. Powstanie miano rozpocząć 20 grudnia 1832r. Jednak 10 grudnia policja carska aresztowała konspiratorów. Spośród 145 zatrzymanych, 10 skazano na kary więzienia .
Brak poparcia spisku szlachty ze strony innych grup społeczeństwa gruzińskiego uzmysłowił jego organizatorom bezcelowość działalności antyrosyjskiej. Ponadto władze carskie zaczęły podejmować kroki, aby pozyskać szlachtę gruzińską i azerbejdżańską dla władzy carskiej. Już w latach 20. XIX w. przed częścią szlachty południowokaukaskiej pojawiła się możliwość kariery w armii rosyjskiej. W 1845r. ponownie powołano namiestnictwo kaukaskie . Namiestnikiem został hrabia Michaił Woroncow, który otworzył przed miejscową szlachtą możliwość kariery urzędniczej i wojskowej. Szanse na awans uzyskała nie tylko zamożna szlachta i lokalna arystokracja, ale także szlachta biedniejsza. Udzielano jej np. pomocy finansowej, aby mogła kształcić się na carskich uniwersytetach .
Wzrostowi liczebnemu lokalnej kadry urzędniczej sprzyjały dokonane przez Woroncowa zmiany administracyjne na Kaukazie. Namiestnictwo podzielono na 4 gubernie ze stolicami w: Tyflisie (Tbilisi), Kutaisi, Szemacha i Derbencie . Działania integracyjne Woroncowa przyniosły pewien sukces. W okresie wojny krymskiej Gruzini tworzyli oddziały ochotnicze walczące przeciwko Turkom.
Rok 1878, gdy do Rosji włączono ostatnie obszary Kaukazu południowego, należące wcześniej do Turcji, można uznać za symboliczną datę zakończenia carskiego podboju regionu. Rozpoczął się trzeci okres w dziejach rosyjskiego panowania na Kaukazie, który zamknął wybuch I wojny światowej. Charakteryzował się on gwałtownymi zmianami ekonomicznymi w związku ze wzrostem znaczenia ropy naftowej wydobywanej w okolicach Baku.
Ponieważ popyt na azerbejdżańską ropę na rynkach światowych stale wzrastał, wydobycie i eksport tego surowca szybko znalazło się w rękach zagranicznych inwestorów. Oprócz przedsiębiorców rosyjskich i ormiańskich, tylko zagraniczni inwestorzy byli wstanie zapewnić ogromne kapitały, niezbędne do eksploatacji złóż ropy naftowej. Ograniczano natomiast znaczenie lokalnych przedsiębiorców azerbejdżańskich, którzy nie posiadali zbyt dużych funduszy na ten cel. Jedną z największych firm, zajmujących się wydobyciem ropy zostało powstałe w 1879r. w Baku towarzystwo akcyjne Nobel Brothers Company . Nastąpił gwałtowny wzrost wydobycia ropy naftowej. W 1875r. wynosił on około 85 000 ton, natomiast w 1885r. już 1,9 mln ton. W 1901r. z produkcją 11,1 mln ton ropy naftowej Rosja zajęła pierwsze miejsce w światowym wydobyciu tego surowca .
Obok przemysłu naftowego rozwijały się inne gałęzie gospodarki na południowym Kaukazie, produkujące na potrzeby przemysłu naftowego, takie jak przemysł chemiczny, maszynowy etc. Wzrost wydobycia ropy naftowej spowodował rozwój infrastruktury transportowej. W 1884r. zakończono budowę linii kolejowej Baku - Batumi. Wybudowano ropociąg łączący te dwa miasta.
Innym ważnym surowcem były rudy manganu, odkryte w 1880r. w okolicach miasta Cziaturia w Gruzji. Mangan był niezbędny do produkcji wysokogatunkowej stali. W 1900r. wydobyto już 650 000 ton rudy manganu. Gruzja znalazła się na pierwszym miejscu w światowym rankingu wydobycia i eksportu tego surowca . Ważnym gałęziami gospodarki regionu była hodowla jedwabników w Gruzji oraz uprawa bawełny w Armenii i w Azerbejdżanie .
Gwałtowny rozwój gospodarczy Kaukazu południowego powodował, iż następowały tam intensywne procesy urbanizacyjne i rosła liczebność największych miast regionu. Dobitnym tego przykładem było Baku – centrum przemysłu naftowego. W 1863r. liczyło ono 14 000 mieszkańców, natomiast w 1903r. już 203 000 mieszkańców. Drugim największym miastem Kaukazu południowego był Tyflis. Liczba jego mieszkańców wzrosła z 68 000 w 1865r. do 160 000 w 1897r. .
Wzrost liczebności miast południowego Kaukazu wynikał w dużym stopniu z napływu ludności z innych części Rosji. Było to zjawisko szczególnie widoczne w przypadku kosmopolitycznego Baku, do którego przybywali Rosjanie, Żydzi, Polacy, Niemcy i przedstawiciele innych narodowości. W imigracji do Baku szczególną rolę odgrywała kadra techniczna: inżynierowie, technicy i wykwalifikowani robotnicy, gdyż szybko rozwijający się przemysł naftowy potrzebował wysoko wykwalifikowanych kadr nadzoru technicznego . Fachowej siły roboczej nie była wstanie zapewnić miejscowa ludność azerbejdżańska, słabo albo w ogóle niewykształcona. Dlatego miejscowych Azerów oraz robotników azerbejdżańskich z północnego Iranu zatrudniano najczęściej przy najgorzej płatnej pracy bezpośrednio przy wydobyciu ropy naftowej .
Szybkie przeobrażenia ekonomiczne w regionie obejmowały przede wszystkim ośrodki przemysłowe, natomiast znaczna część ludności wiejskiej pozostawała jeszcze długo w na poły feudalnej zależności .
Procesy urbanizacyjne i przeobrażenia ekonomiczne na Kaukazie południowym spowodowały, iż zaczęła się tam rozwijać nowoczesna inteligencja, szczególnie gruzińska i ormiańska, w mniejszym stopniu azerska. Często wywodziła się ona ze środowisk zubożałej szlachty, robiącej karierę urzędniczą lub wojskową w carskiej administracji lub armii. Rozwój południowokaukaskiej inteligencji nie różnił się od rozwoju tej grupy społecznej w innych częściach Imperium Romanowych. Inteligencja gruzińska, ormiańska i azerska kształciła się na uniwersytetach rosyjskich, ulegała tej samej „modzie” i wpływom, jak młodzi ludzie-studenci wywodzący się z innych części państwa carów .
Efektem zainteresowań politycznych młodej inteligencji południowokaukaskiej było powstanie najpierw nieformalnych stowarzyszeń, a potem licznych partii politycznych o różnych programach działania, od skrajnie lewicowych do prawicowych. Szczególne wpływy wśród Gruzinów i Ormian uzyskały, przynajmniej z perspektywy późniejszych wydarzeń, ugrupowania o poglądach lewicowych i marksistowskich .
Jeszcze przed rewolucją 1905-1907 władze carskie znacznie zmieniły swoją politykę wobec Kaukazu i innych obszarów Imperium o przewadze ludności nierosyjskiej. Od połowy lat 80. XIX w. rozpoczęto politykę rusyfikacji. Jej elementem była m.in. próba zamknięcia ormiańskich szkół parafialnych w 1885r. i zastąpienie ich szkołami rosyjskimi. Ostatecznie szkoły te zostały utrzymane, jednak podlegały one ścisłej kontroli państwa. Działania te spowodowały, iż wśród części Ormian zaczął „blednąć” mit Rosji jako ich protektorki .
Wśród części wysokich urzędników carskich zaczął dominować pogląd, iż Ormianie byli zwolennikami działań radykalnych i rewolucyjnych. Wynikało to z rozwoju pierwszych ugrupowań lewicujących i marksistowskich wśród młodzieży ormiańskiej, szczególnie partii „Dasznakcutun”. Jej członkowie domagali się poprawy położenia Ormian w Turcji. Brak ingerencji mocarstw europejskich na rzecz tureckich Ormian oraz pogorszenie się stosunków ormiańsko-tureckich, spowodowało, iż w połowie lat 90. XIX w. dasznacy rozpoczęli działalność terrorystyczną w Turcji . Krytykowali także absolutyzm carski w Rosji.
Dasznacy uzyskali znaczne poparcie młodej inteligencji ormiańskiej w Rosji i pewne wsparcie finansowe burżuazji ormiańskiej. Dlatego władze carskie uznały, iż jeśli nie cała to przynajmniej znaczna część ludności ormiańskiej na Kaukazie południowym była wrogo nastawiona do władzy rosyjskiej w tym regionie .
Ważnym elementem administracyjnej integracji Kaukazu w ramach Imperium Romanowych było zlikwidowanie w 1883r. namiestnictwa kaukaskiego i utrata przez region specjalnego statusu w Rosji carskiej. Namiestnik kaukaski był niezależny od centralnej administracji carskiej i mógł bezpośrednio zwracać się z różnymi kwestami do cara. Natomiast zarządzający Kaukazem generał-gubernator był traktowany na równi z innym carskimi generał-gubernatorami. Podlegał tym samym procedurom administracyjnymi i zależności od carskich ministerstw . Decyzja o likwidacji kaukaskiego namiestnictwa wynikała z przeświadczenia władz o integracji administracyjnej regionu w obrębie państwa carów.
Polityka rusyfikacji wobec ludności Kaukazu musiała ulec pewnym przewartościowaniom w wyniku ormiańsko-azerskich starć etnicznych w Azerbejdżanie w trakcie rewolucji 1905-1907. Rozwój gospodarczy Azerbejdżanu spowodował wzrost napięć etnicznych między muzułmańską ludnością azerską a chrześcijańskim Ormianami, którzy stanowili znaczny odsetek ludności miast Azerbejdżanu. Ormianie posiadali znaczne kapitały, które inwestowali w dochodowy przemysł naftowy. Stawali się właścicielami przedsiębiorstw, w których najgorzej płatne stanowiska zajmowali najsłabiej wykwalifikowani Azerowie . Było to przyczyną rosnącej niechęci Azerów wobec Ormian.
Gdy w 1905r. w Rosji wybuchła rewolucja, narastające antagonizmy etniczne azersko-ormiańskie zamieniły się w otwarty konflikt. Rozpoczął się on 6 lutego 1905r. od wystąpienia zbrojnego ludności azerskiej przeciwko Ormianom w Baku. Następnie walki wybuchały z różną siłą do końca listopada 1905r. w innych punktach Kaukazu południowego, gdzie wioski ormiańskie sąsiadowały z azerskimi. Zginęło około 10 000 Azerów i Ormian, zniszczono ponad 180 wsi. W trakcie kolejnych wystąpień w Baku w końcu sierpnia 1905r. spłonęło wiele instalacji wydobywczych i zbiorników ropy należących do Ormian. W wyniku walk zniszczono około 3/5 szybów naftowych .
Początkowo władze rosyjskie nie ingerowały w wystąpienia, próbując napięcia na tle socjalnym zamienić w konflikt o charakterze etnicznym . Taka postawa wynikała z antyormiańskiej postawy władz carskich na czele z księciem Jerzym Golicynem, kierującym administracją kaukaską w latach 1896-1905 .
Gdy ormiańsko-azerski konflikt etniczny rozlał się na znaczną część Kaukazu południowego i zagroził destabilizacji sytuacji w całym regionie, władze rosyjskie postanowiły w niego ingerować. Duży wpływ na zmianę carskiej polityki wobec Ormian miał Hilarion Woroncow-Daszkow. W marcu 1905r. objął on ponownie utworzone stanowisko namiestnika Kaukazu i opowiedział się za normalizacją stosunków z ludnością ormiańską. Woroncow-Daszkow uważał, iż wkrótce dojdzie do kolejnej wojny rosyjsko-tureckiej w trakcie której prorosyjska postawa Ormian może mieć duże znaczenie .
1 sierpnia 1905r. władze carskie zwróciły majątki kościoła ormiańskiego skonfiskowane w 1903r. . Zwolniono część więźniów politycznych zatrzymanych za działalność antypaństwową. Doprowadziło to do wyciszenia konfliktów etnicznych na Kaukazie, chociaż jeszcze w 1906r. miały miejsce wystąpienia robotnicze i chłopskie.
Rewolucja 1905-1907r. przyczyniła się do ożywienia aktywności politycznej ludności Kaukazu. Jej efektem było wykrystalizowanie się partii politycznych, które od 1905r. można było uznać za reprezentację polityczną ludności azerskiej, gruzińskiej i ormiańskiej. Szczególne znaczenie miał konflikt ormiańsko-azerski. Spowodował on, iż obok partii Dasznakcutiun , która stała się najważniejszą reprezentacją polityczną Ormian, pojawiła się w 1905r. organizacja azerbejdżańska „Difai” („Obrona”). Jej działacze powołali w 1912r. partię „Musawat” („Równość”), aspirującą do reprezentowania interesów Azerów . Z kolei najważniejszą gruzińską reprezentacją polityczną stała się marksistowska grupa gruzińskich działaczy mienszewickich na czele z Noe Żordanią .
Podsumowując specyfikę polityki Rosji carskiej na „kaukaskim pograniczu” należy podkreślić, iż ulegała ona zmianom nie tylko w związku ze stopniowym uzależnieniem politycznym tych ziem, ale także wraz z powolnym procesem włączenia regionu w organizm gospodarczy Imperium Romanowych. Uległ on przyśpieszeniu w drugiej połowie XIX w., po stłumieniu antycarskich powstań na Kaukazie północnym oraz w wyniku odkrycia znacznych zasobów surowców mineralnych. Po podboju Kaukazu przez Rosję okazało się, iż region jest ważny dla tego państwa nie tylko ze względów strategicznych, ale także ekonomicznych.
Analiza polityki Rosji carskiej wobec Kaukazu nasuwa przypuszczenie, iż władze w Petersburgu właściwie do upadku caratu uważały region za niecałkowicie zintegrowany z Rosją. Przeszkodą w całkowitej integracji mogło być: położenie Kaukazu na krańcach Imperium carów oraz oddzielenie regionu od Rosji wysokimi pasmami górskimi, odmienność etniczna od Rosji i duża różnorodność językową ludów kaukaskich. Elementami utrudniającymi proces integracji mogły być silne wpływy kulturowe muzułmańskiej Turcji i Persji w regionie, duże zróżnicowanie religijne ludności kaukaskiej oraz istnienie starych autokefalicznych kościołów: ormiańskiego i gruzińskiego, niezależnych od patriarchatu w Moskwie. Poważną przeszkodą dla rusyfikacji mogły być bogate tradycje państwowości wśród Ormian i Gruzinów. Utrzymanie pewnej „obcość” Kaukazu w strukturach imperium carów mogło także wynikać z faktu, iż w trakcie panowania Rosji nad tym regionem władze w Petersburgu nie były konsekwentne w swojej „kaukaskiej polityce” i traktowały Kaukaz jako coś pośredniego między kolonią, strefą wpływów i zapleczem surowcowym.
Wydarzenia z lat 1918-1921 w Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie pokazały, iż w sprzyjających warunkach polityczno-militarnych część ludności tych krajów gotowa jest wziąć udział w stworzeniu niepodległych państw, niezależnych od rosyjskiego sąsiada . Takie postawy być może wynikały z faktu, iż w trakcie carskiego panowania nad Kaukazem władze w Petersburgu nie chciały i nie mogły traktować ludność regionu jako pełnoprawnych partnerów. Stanowisko to było charakterystyczne nie tylko dla carskiej Rosji, ale także dla innych państw europejskich, które podporządkowywały sobie nowe tereny.
Referat
Pawła Olszewskiego z Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach ( absolwent Uniwersytetu Łódzkiego) wygłoszony w Zielonej Górze. zapis bibliograficzny artykułu jest następujący: Specyfika polityki Rosji carskiej na „kaukaskim pograniczu” do 1914 roku, [w:] „Duża i mała ojczyzna” w świadomości historycznej, źródłach i edukacji, redakcja naukowa B.Burda, M.Szymczak, Zielona Góra 2010, s.59-73.
Konfliktu rosyjsko-gruziński w Południowej Osetii w sierpniu b.r. ujawnił skomplikowaną sytuację geopolityczną na Kaukazie. Jej istotnym elementem jest próba odbudowania dawnej pozycji Rosji w południowej części regionu. Polityka Federacji Rosyjskiej wobec regionu kaukaskiego wynika z wcześniejszych relacji rosyjsko-kaukaskich, zwłaszcza z prawie dwustuletniego okresu, gdy był on częścią Rosji carskiej, a potem ZSRR.
W prezentowanym artykule zamierzam scharakteryzować zmiany w polityce carskiej Rosji wobec „kaukaskiego pogranicza” w XIX w. i na początku XX w., do wybuchu I wojny światowej. Było to okres bardzo istotny dla ludności Kaukazu, gdyż obecność Rosji w tym regionie miała duży wpływ na przeobrażenia społeczne, ekonomiczne, polityczne, a także kulturalne wśród jego mieszkańców. Ponieważ polityka Petersburga wobec Kaukazu ulegała zmianom w omawianym okresie, dlatego w artykule dokonano podziału rosyjskiego panowania w tym regionie na kilka okresów. Zmiany te wynikały z przeobrażeń w imperium carów i regionie kaukaskim oraz z uwarunkowań polityki zagranicznej Rosji.
Pierwszy okres rządów Rosji carskiej na Kaukazie kończy rok 1801r., gdy car Paweł I, a potem jego syn Aleksander I ogłosili włączenie Gruzji wschodniej (królestw: Kartlii i Kachetii) do Imperium Romanowych. Podporządkowanie Kaukazu północnego Rosji oraz początki jej ekspansji na Kaukazie południowym wynikały z rosyjskiej ekspansji w kierunku Morza Czarnego i Morza Kaspijskiego. Ważne położenie geostrategiczne Kaukazu, który jest pomostem łączącym Europę z Azją sprawiło, iż Rosja (Państwo Moskiewskie) szybko zaczęła się interesować sytuacją w tym regionie. Zwłaszcza, że obszary te także były terenem ekspansji państw rywalizujących z Rosją: Turcji i Persji (Iranu).
Początki kaukaskiej ekspansji Państwa Moskiewskiego datują się w okresie rządów Iwana IV Groźnego, kiedy to w 1567r. wybudowano twierdzę Terek przy ujściu rzeki Sunży do rzeki Terek . Jednak dopiero car Piotr I rozpoczął próbę podporządkowania Rosji Kaukazu południowego. Zajęcie tego regionu miało być podstawą do dalszej ekspansji w kierunku Azji Środkowej. Ponadto władze carskie obawiały się, aby Turcja nie umocniła swoich wpływów na Kaukazie wschodnim uznawanym za strefę wpływów Persji przeżywającej trudności wewnętrzne .
Z inicjatywy Piotra I w 1723r. wojska carskie zajęły wschodnią Gruzję, północno-zachodnią część Azerbejdżanu i fragment północnej Persji. Po śmierci Piotra I w 1725r. Rosjanie wycofali się z Kaukazu południowego i dopiero za czasów panowania Katarzyny II wrócili do aktywnej polityki w tym regionie .
Pomimo ostatecznego fiaska wyprawy Piotra I na Kaukaz, w czasie jej trwania ujawniły się prorosyjskie postawy lokalnej ludności. Dyplomacja rosyjska już wówczas zaczęła kształtować mit Rosji jako opiekunki ludności chrześcijańskiej na południowym Kaukazie przed ekspansją muzułmańskich potęg: Persji i Turcji. Znalazł on dużą liczbę zwolenników przed wszystkim w Gruzji oraz wśród ludności ormiańskiej zamieszkującej południowy Kaukaz. W efekcie tych działań, ale także dzięki chłodnej kalkulacji politycznej, Wachtang VI (władca gruzińskiego królestwa Kartlii) wsparł zbrojnie oddziały carskie, które również uzyskały pomoc ormiańskich ochotników z Karabachu .
Podobna sytuacja miała miejsce w okresie panowania Katarzyny II, która powróciła do polityki umacniania pozycji Rosji na Kaukazie północnym, budując od 1777r. łańcuch fortyfikacji określanych mianem tzw. „linii kaukaskiej”. Caryca włączyła także ten obszar w struktury administracyjne Rosji carskiej, powołując w 1785r. namiestnictwo kaukaskie .
[Georgijewski Traktat, 1783 r.]
Kolejnym ważnym posunięciem w kaukaskiej polityce Katarzyny były próby umocnienia pozycji Rosji na obszarach chrześcijańskich państw gruzińskich, zależnych od Turcji lub Persji. W 1783r. podpisano tzw. „traktat georgijewski”, który ustanawiał protektorat Rosji nad Kartlią i Kachetią, tworzącymi w tym czasie jedno państwo pod rządami Herakliusza II. Podpisanie traktatu wynikało z dążeń dyplomacji rosyjskiej do osłabienia ekspansji na te tereny Turcji z którą Katarzyna II prowadziła liczne wojny . Traktat georgijewski był korzystny również dla Herkaliusza II, gdyż jako protegowany Rosji mógł zabezpieczyć granice swojego państwa przed tureckimi atakami oraz zapewnić dziedziczenie tronu Kartlii i Kachetii dla swoich potomków .
U schyłku panowania Katarzyny II do rywalizacji o wpływy na Kaukazie południowym przystąpiła Persja. Protektorat Rosji nad Kartlią i Kachetią nie uchronił tych królestw przed atakiem wojsk perskich, które we wrześniu 1795r. splądrowały Tbilisi oraz wymordowały około 20% populacji Gruzji wschodniej . Klęska wojsk gruzińskich w starciach z Persją pokazała, jak nieefektywne były porozumienia sojusznicze władcy gruzińskiego z Petersburgiem oraz słabość Herakliusza II i jego polityki sojuszy.
Mogła także uzmysłowić ludności tego kraju, iż dopiero włączenie Gruzji wschodniej do Imperium Rosyjskiego uchroni te tereny przed ponownymi najazdami Persji i stale istniejącym niebezpieczeństwem tureckim. Pewną rolę we wzroście nastrojów prorosyjskich w Gruzji mogła odegrać propaganda rosyjska, która podsycała przekonanie, iż Rosja jest cywilizowanym europejskim państwem, które zapewni wewnętrzny spokój w regionie . Dlatego ludność Gruzji wschodniej nie protestowała przeciwko włączeniu Kartlii i Kachetii do Rosji. Dekret o włączeniu został ogłoszony 16 lutego 1801r. przez cara Pawła I oraz potwierdzony w tym samym roku przez Aleksandra I .
Do aneksji wschodniej Gruzji przez Rosję wrogo była nastawiona część lokalnej szlachty. Postawa ta wynikała w mniejszym stopniu z pobudek patriotycznych, natomiast związana była z obawami, aby nowe władze nie ograniczyły dotychczasowych przywilejów ekonomicznych szlachty. Decyzja Rosjan o aneksji tych ziem wynikała przede wszystkim z obaw, aby niestabilna politycznie sytuacja w Gruzji wschodniej po śmierci Jerzego XII (syna Herakliusza II) nie spowodowała, że zostanie ona podporządkowana Turcji lub Persji .
Włączenie wschodniej Gruzji do Rosji oznaczało nowy etap w południowokaukaskiej polityce Rosji. Rozpoczął się proces przechodzenia od protektoratu nad tym terenami do bezpośredniego ich włączenia w granice Imperium Romanowych i poddania ich zarządowi administracji carskiej. Proces ten trwał do 1878r. Od 1802r. administracją carską w Gruzji wschodniej kierował tzw. „głównozarządzający”, który był zarazem naczelnym dowódcą wojsk rosyjskich, stacjonujących w Kartlii i Kachetii .
Na to stanowisko mianowano carskiego generała księcia Pawła Cycjanowa (Cicjanowa, Cycyszwili) zrusyfikowanego Gruzina. Rozpoczął on dalszą ekspansję Rosji na Kaukazie. Stosował taktykę, w wyniku której feudalni władcy (dobrowolnie lub pod przymusem) najpierw przyjmowali protektorat Rosji, rezygnując z części swoich prerogatyw na rzecz cara Aleksandra I, a potem następowało bezpośrednie włączenie danego państwa do Rosji. W wyniku działalności Cycjanowa oraz kolejnych „głównozarządzających”, a także poprzez kolejne wojny z Turcją i Persją, Petersburg rozszerzał swoją władzę na obszar państw Gruzji zachodniej, Dagestanu i chanatów azerbejdżańskich .
Ekspansji Rosji na Kaukazie południowym sprzyjała część ludności, mająca nadzieje na stabilizację sytuacji w regionie po latach turecko-perskiej rywalizacji. Początkowo szczególnie przychylnie do rosnącej obecności Rosji na tych ziemiach była nastawiona ludność miast, utrzymująca się z handlu i rzemiosła. Ciągłe, wyniszczające wojny i związane z nimi walki o władzę w państwach kaukaskich podsycane przez Turcję, Persję i Rosję bardzo utrudniały kupcom i rzemieślnikom prowadzenie długofalowej, racjonalnej działalności gospodarczej. Wśród tej ludności dużą rolę, zarówno pod względem liczebnym jak i znaczenia gospodarczego, odgrywali Ormianie. Dlatego rosyjska propaganda przedstawiająca władzę Rosji nad tym regionem jako gwarancję stabilizacji wewnętrznej na Kaukazie, znajdowała licznych zwolenników wśród ormiańskich kupców i rzemieślników. Ugruntowała także wśród społeczności ormiańskiej w pierwszej połowie XIX w. przekonanie o Rosji jako jej protektorce .
W wyniku zwycięskich wojen z Persją i Turcją w latach 1805-1813, Rosja umocniła swoją pozycję na Kaukazie południowym. Cenną zdobyczą okazały się ziemie gruzińskie, gdzie ze względu na umiarkowany klimat można było uprawiać rośliny tropikalne. Jednak te tereny były słabo związane z europejską Rosją, gdyż łączyła je jedynie „gruzińska droga wojenna”. Biegła ona przez środek gór Kaukazu, które tylko nominalnie znajdowały się pod kontrolą Petersburga. Dlatego władze carskie rozpoczęły działania, aby ściślej podporządkować Rosji Kaukaz północny.
W 1816r. naczelnym dowódcą wojsk rosyjskich na Kaukazie i szefem administracji regionu mianowano gen. Aleksieja Jermołowa. Ponieważ pozycja Rosji na Kaukazie północnym była bardzo słaba i ciągle dochodziło do lokalnych powstań górali przeciwko Rosji Jermołow sformułował nową politykę władz carskich wobec regionu. Polegała ona na rezygnacji z dotychczasowej, nieskutecznej taktyki przekupywania starszyzny plemiennej, aby pozyskać ją dla władzy rosyjskiej. Jermołow zaproponował zbudowanie nowej linii umocnień i twierdz oraz wysiedlenie w góry ludność, która nie chciała się podporządkować władzy carskiej. Na jej miejsce miano sprowadzić znaczną liczbę Kozaków oraz chłopów rosyjskich. Lokalna ludność, która uznała by zwierzchnictwo Rosji, miała utrzymać pewną część ziemi, której resztę miano rozdzielić między napływowych osadników.
Jermołow miał nadzieję, iż ludność, która zostanie zmuszona do przesiedlenia się w góry oraz pozbawiona dostępu do żywności, będzie musiała uznać zwierzchnictwo Rosji. Generał zaproponował, aby pacyfikację Kaukazu północnego rozpocząć od Czeczenii .
W 1818r. zaczęto realizować plan Jermołowa. Budowa nowych umocnień oraz przymusowe przesiedlanie górali spowodowało wybuch antycarskich wystąpień, które zamieniły się w wielkie antyrosyjskie powstanie .
Jermołow nie zdołał stłumić powstania, gdyż w 1826r. rozpoczęła się kolejna wojna rosyjsko-perska i Rosjanie musieli skierować znaczne siły na południe Kaukazu. Sytuację na Kaukazie skomplikował także wybuch wojny z Turcją w 1828r. Ostatecznie obydwa konflikty zakończyły się sukcesem Petersburga i rozszerzeniem władzy carskiej nad kolejnym terenami Kaukazu zachodniego i południowo-wschodniego .
Zaangażowanie militarne Rosji w te konflikty umożliwiło podtrzymanie antycarskiego powstania na Kaukazie północnym. W 1834r. na czele powstania stanął Szamil, który próbował stworzyć teokratyczne państwo islamskie. Ostatecznie powstanie Szamila zostało stłumione w 1859r.
Pomimo klęski powstanie było istotne, gdyż dobitnie ukazało różnice religijne między muzułmańską ludnością północnokaukaską i prawosławnymi elementami napływowymi. Powstanie przyczyniło się do ugruntowania wpływów islamu na Kaukazie północnym.
W trakcie wieloletniej wojny kaukaskiej ewoluowała także południowokaukaska polityka władz carskich. Do końca lat 30. XIX w. w rosyjskich kręgach rządowych dominowało przekonanie, iż ze względu na korzystny klimat Kaukaz południowy powinien być zapleczem surowcowym i żywnościowym dla Imperium carów. Miałby on odgrywać taką rolę jak w innych mocarstwach pełniły kolonie zamorskie. Propozycję taką wysunął w 1827r. Jegor Kankrin, rosyjski minister finansów .
Jednocześnie władze carskie nie miały jasno sprecyzowanej polityki wobec ludności południowokaukaskiej. Część administratorów regionu: Rozen, Cycjanow czy też Jermołow, starali się umacniać władzę Rosji na tych terenach poprzez próbę współpracy z lokalną ludnością, zachowując przynajmniej część dawnych urzędów, obyczajów prawnych lub lokalne języki w administracji. Natomiast inni, szczególnie Gudowicz i Paskiewicz, byli zwolennikami szybkiej integracji administracyjnej Kaukazu z Imperium carów i próbowali siłą wprowadzić język rosyjski jako język urzędowy oraz narzucali rosyjski system administracyjny, nie uznający specyfiki lokalnej.
Ta niekonsekwentna polityka władz, a także obawy części południowokaukaskiej szlachty, iż administracja carska dąży do pozbawienia jej silnej pozycji ekonomicznej w lokalnych społecznościach, powodowała powstanie sprzysiężeń o charakterze antyrosyjskim i antypaństwowym. Wśród nich szczególne znacznie miało powstanie w 1829r. w Tbilisi tajnego stowarzyszenia, skupiającego młodych przedstawicieli gruzińskiej arystokracji i szlachty. Przywódcą organizacji został Elzibar Eristawi. Spiskowcy planowali uwolnienie Gruzji spod władzy rosyjskiej i ponowne wprowadzenie na tron gruziński dynastii Bagratydów. Powstanie miano rozpocząć 20 grudnia 1832r. Jednak 10 grudnia policja carska aresztowała konspiratorów. Spośród 145 zatrzymanych, 10 skazano na kary więzienia .
Brak poparcia spisku szlachty ze strony innych grup społeczeństwa gruzińskiego uzmysłowił jego organizatorom bezcelowość działalności antyrosyjskiej. Ponadto władze carskie zaczęły podejmować kroki, aby pozyskać szlachtę gruzińską i azerbejdżańską dla władzy carskiej. Już w latach 20. XIX w. przed częścią szlachty południowokaukaskiej pojawiła się możliwość kariery w armii rosyjskiej. W 1845r. ponownie powołano namiestnictwo kaukaskie . Namiestnikiem został hrabia Michaił Woroncow, który otworzył przed miejscową szlachtą możliwość kariery urzędniczej i wojskowej. Szanse na awans uzyskała nie tylko zamożna szlachta i lokalna arystokracja, ale także szlachta biedniejsza. Udzielano jej np. pomocy finansowej, aby mogła kształcić się na carskich uniwersytetach .
Wzrostowi liczebnemu lokalnej kadry urzędniczej sprzyjały dokonane przez Woroncowa zmiany administracyjne na Kaukazie. Namiestnictwo podzielono na 4 gubernie ze stolicami w: Tyflisie (Tbilisi), Kutaisi, Szemacha i Derbencie . Działania integracyjne Woroncowa przyniosły pewien sukces. W okresie wojny krymskiej Gruzini tworzyli oddziały ochotnicze walczące przeciwko Turkom.
Rok 1878, gdy do Rosji włączono ostatnie obszary Kaukazu południowego, należące wcześniej do Turcji, można uznać za symboliczną datę zakończenia carskiego podboju regionu. Rozpoczął się trzeci okres w dziejach rosyjskiego panowania na Kaukazie, który zamknął wybuch I wojny światowej. Charakteryzował się on gwałtownymi zmianami ekonomicznymi w związku ze wzrostem znaczenia ropy naftowej wydobywanej w okolicach Baku.
Ponieważ popyt na azerbejdżańską ropę na rynkach światowych stale wzrastał, wydobycie i eksport tego surowca szybko znalazło się w rękach zagranicznych inwestorów. Oprócz przedsiębiorców rosyjskich i ormiańskich, tylko zagraniczni inwestorzy byli wstanie zapewnić ogromne kapitały, niezbędne do eksploatacji złóż ropy naftowej. Ograniczano natomiast znaczenie lokalnych przedsiębiorców azerbejdżańskich, którzy nie posiadali zbyt dużych funduszy na ten cel. Jedną z największych firm, zajmujących się wydobyciem ropy zostało powstałe w 1879r. w Baku towarzystwo akcyjne Nobel Brothers Company . Nastąpił gwałtowny wzrost wydobycia ropy naftowej. W 1875r. wynosił on około 85 000 ton, natomiast w 1885r. już 1,9 mln ton. W 1901r. z produkcją 11,1 mln ton ropy naftowej Rosja zajęła pierwsze miejsce w światowym wydobyciu tego surowca .
Obok przemysłu naftowego rozwijały się inne gałęzie gospodarki na południowym Kaukazie, produkujące na potrzeby przemysłu naftowego, takie jak przemysł chemiczny, maszynowy etc. Wzrost wydobycia ropy naftowej spowodował rozwój infrastruktury transportowej. W 1884r. zakończono budowę linii kolejowej Baku - Batumi. Wybudowano ropociąg łączący te dwa miasta.
Innym ważnym surowcem były rudy manganu, odkryte w 1880r. w okolicach miasta Cziaturia w Gruzji. Mangan był niezbędny do produkcji wysokogatunkowej stali. W 1900r. wydobyto już 650 000 ton rudy manganu. Gruzja znalazła się na pierwszym miejscu w światowym rankingu wydobycia i eksportu tego surowca . Ważnym gałęziami gospodarki regionu była hodowla jedwabników w Gruzji oraz uprawa bawełny w Armenii i w Azerbejdżanie .
Gwałtowny rozwój gospodarczy Kaukazu południowego powodował, iż następowały tam intensywne procesy urbanizacyjne i rosła liczebność największych miast regionu. Dobitnym tego przykładem było Baku – centrum przemysłu naftowego. W 1863r. liczyło ono 14 000 mieszkańców, natomiast w 1903r. już 203 000 mieszkańców. Drugim największym miastem Kaukazu południowego był Tyflis. Liczba jego mieszkańców wzrosła z 68 000 w 1865r. do 160 000 w 1897r. .
Wzrost liczebności miast południowego Kaukazu wynikał w dużym stopniu z napływu ludności z innych części Rosji. Było to zjawisko szczególnie widoczne w przypadku kosmopolitycznego Baku, do którego przybywali Rosjanie, Żydzi, Polacy, Niemcy i przedstawiciele innych narodowości. W imigracji do Baku szczególną rolę odgrywała kadra techniczna: inżynierowie, technicy i wykwalifikowani robotnicy, gdyż szybko rozwijający się przemysł naftowy potrzebował wysoko wykwalifikowanych kadr nadzoru technicznego . Fachowej siły roboczej nie była wstanie zapewnić miejscowa ludność azerbejdżańska, słabo albo w ogóle niewykształcona. Dlatego miejscowych Azerów oraz robotników azerbejdżańskich z północnego Iranu zatrudniano najczęściej przy najgorzej płatnej pracy bezpośrednio przy wydobyciu ropy naftowej .
Szybkie przeobrażenia ekonomiczne w regionie obejmowały przede wszystkim ośrodki przemysłowe, natomiast znaczna część ludności wiejskiej pozostawała jeszcze długo w na poły feudalnej zależności .
Procesy urbanizacyjne i przeobrażenia ekonomiczne na Kaukazie południowym spowodowały, iż zaczęła się tam rozwijać nowoczesna inteligencja, szczególnie gruzińska i ormiańska, w mniejszym stopniu azerska. Często wywodziła się ona ze środowisk zubożałej szlachty, robiącej karierę urzędniczą lub wojskową w carskiej administracji lub armii. Rozwój południowokaukaskiej inteligencji nie różnił się od rozwoju tej grupy społecznej w innych częściach Imperium Romanowych. Inteligencja gruzińska, ormiańska i azerska kształciła się na uniwersytetach rosyjskich, ulegała tej samej „modzie” i wpływom, jak młodzi ludzie-studenci wywodzący się z innych części państwa carów .
Efektem zainteresowań politycznych młodej inteligencji południowokaukaskiej było powstanie najpierw nieformalnych stowarzyszeń, a potem licznych partii politycznych o różnych programach działania, od skrajnie lewicowych do prawicowych. Szczególne wpływy wśród Gruzinów i Ormian uzyskały, przynajmniej z perspektywy późniejszych wydarzeń, ugrupowania o poglądach lewicowych i marksistowskich .
Jeszcze przed rewolucją 1905-1907 władze carskie znacznie zmieniły swoją politykę wobec Kaukazu i innych obszarów Imperium o przewadze ludności nierosyjskiej. Od połowy lat 80. XIX w. rozpoczęto politykę rusyfikacji. Jej elementem była m.in. próba zamknięcia ormiańskich szkół parafialnych w 1885r. i zastąpienie ich szkołami rosyjskimi. Ostatecznie szkoły te zostały utrzymane, jednak podlegały one ścisłej kontroli państwa. Działania te spowodowały, iż wśród części Ormian zaczął „blednąć” mit Rosji jako ich protektorki .
Wśród części wysokich urzędników carskich zaczął dominować pogląd, iż Ormianie byli zwolennikami działań radykalnych i rewolucyjnych. Wynikało to z rozwoju pierwszych ugrupowań lewicujących i marksistowskich wśród młodzieży ormiańskiej, szczególnie partii „Dasznakcutun”. Jej członkowie domagali się poprawy położenia Ormian w Turcji. Brak ingerencji mocarstw europejskich na rzecz tureckich Ormian oraz pogorszenie się stosunków ormiańsko-tureckich, spowodowało, iż w połowie lat 90. XIX w. dasznacy rozpoczęli działalność terrorystyczną w Turcji . Krytykowali także absolutyzm carski w Rosji.
Dasznacy uzyskali znaczne poparcie młodej inteligencji ormiańskiej w Rosji i pewne wsparcie finansowe burżuazji ormiańskiej. Dlatego władze carskie uznały, iż jeśli nie cała to przynajmniej znaczna część ludności ormiańskiej na Kaukazie południowym była wrogo nastawiona do władzy rosyjskiej w tym regionie .
Ważnym elementem administracyjnej integracji Kaukazu w ramach Imperium Romanowych było zlikwidowanie w 1883r. namiestnictwa kaukaskiego i utrata przez region specjalnego statusu w Rosji carskiej. Namiestnik kaukaski był niezależny od centralnej administracji carskiej i mógł bezpośrednio zwracać się z różnymi kwestami do cara. Natomiast zarządzający Kaukazem generał-gubernator był traktowany na równi z innym carskimi generał-gubernatorami. Podlegał tym samym procedurom administracyjnymi i zależności od carskich ministerstw . Decyzja o likwidacji kaukaskiego namiestnictwa wynikała z przeświadczenia władz o integracji administracyjnej regionu w obrębie państwa carów.
Polityka rusyfikacji wobec ludności Kaukazu musiała ulec pewnym przewartościowaniom w wyniku ormiańsko-azerskich starć etnicznych w Azerbejdżanie w trakcie rewolucji 1905-1907. Rozwój gospodarczy Azerbejdżanu spowodował wzrost napięć etnicznych między muzułmańską ludnością azerską a chrześcijańskim Ormianami, którzy stanowili znaczny odsetek ludności miast Azerbejdżanu. Ormianie posiadali znaczne kapitały, które inwestowali w dochodowy przemysł naftowy. Stawali się właścicielami przedsiębiorstw, w których najgorzej płatne stanowiska zajmowali najsłabiej wykwalifikowani Azerowie . Było to przyczyną rosnącej niechęci Azerów wobec Ormian.
Gdy w 1905r. w Rosji wybuchła rewolucja, narastające antagonizmy etniczne azersko-ormiańskie zamieniły się w otwarty konflikt. Rozpoczął się on 6 lutego 1905r. od wystąpienia zbrojnego ludności azerskiej przeciwko Ormianom w Baku. Następnie walki wybuchały z różną siłą do końca listopada 1905r. w innych punktach Kaukazu południowego, gdzie wioski ormiańskie sąsiadowały z azerskimi. Zginęło około 10 000 Azerów i Ormian, zniszczono ponad 180 wsi. W trakcie kolejnych wystąpień w Baku w końcu sierpnia 1905r. spłonęło wiele instalacji wydobywczych i zbiorników ropy należących do Ormian. W wyniku walk zniszczono około 3/5 szybów naftowych .
Początkowo władze rosyjskie nie ingerowały w wystąpienia, próbując napięcia na tle socjalnym zamienić w konflikt o charakterze etnicznym . Taka postawa wynikała z antyormiańskiej postawy władz carskich na czele z księciem Jerzym Golicynem, kierującym administracją kaukaską w latach 1896-1905 .
Gdy ormiańsko-azerski konflikt etniczny rozlał się na znaczną część Kaukazu południowego i zagroził destabilizacji sytuacji w całym regionie, władze rosyjskie postanowiły w niego ingerować. Duży wpływ na zmianę carskiej polityki wobec Ormian miał Hilarion Woroncow-Daszkow. W marcu 1905r. objął on ponownie utworzone stanowisko namiestnika Kaukazu i opowiedział się za normalizacją stosunków z ludnością ormiańską. Woroncow-Daszkow uważał, iż wkrótce dojdzie do kolejnej wojny rosyjsko-tureckiej w trakcie której prorosyjska postawa Ormian może mieć duże znaczenie .
1 sierpnia 1905r. władze carskie zwróciły majątki kościoła ormiańskiego skonfiskowane w 1903r. . Zwolniono część więźniów politycznych zatrzymanych za działalność antypaństwową. Doprowadziło to do wyciszenia konfliktów etnicznych na Kaukazie, chociaż jeszcze w 1906r. miały miejsce wystąpienia robotnicze i chłopskie.
Rewolucja 1905-1907r. przyczyniła się do ożywienia aktywności politycznej ludności Kaukazu. Jej efektem było wykrystalizowanie się partii politycznych, które od 1905r. można było uznać za reprezentację polityczną ludności azerskiej, gruzińskiej i ormiańskiej. Szczególne znaczenie miał konflikt ormiańsko-azerski. Spowodował on, iż obok partii Dasznakcutiun , która stała się najważniejszą reprezentacją polityczną Ormian, pojawiła się w 1905r. organizacja azerbejdżańska „Difai” („Obrona”). Jej działacze powołali w 1912r. partię „Musawat” („Równość”), aspirującą do reprezentowania interesów Azerów . Z kolei najważniejszą gruzińską reprezentacją polityczną stała się marksistowska grupa gruzińskich działaczy mienszewickich na czele z Noe Żordanią .
Podsumowując specyfikę polityki Rosji carskiej na „kaukaskim pograniczu” należy podkreślić, iż ulegała ona zmianom nie tylko w związku ze stopniowym uzależnieniem politycznym tych ziem, ale także wraz z powolnym procesem włączenia regionu w organizm gospodarczy Imperium Romanowych. Uległ on przyśpieszeniu w drugiej połowie XIX w., po stłumieniu antycarskich powstań na Kaukazie północnym oraz w wyniku odkrycia znacznych zasobów surowców mineralnych. Po podboju Kaukazu przez Rosję okazało się, iż region jest ważny dla tego państwa nie tylko ze względów strategicznych, ale także ekonomicznych.
Analiza polityki Rosji carskiej wobec Kaukazu nasuwa przypuszczenie, iż władze w Petersburgu właściwie do upadku caratu uważały region za niecałkowicie zintegrowany z Rosją. Przeszkodą w całkowitej integracji mogło być: położenie Kaukazu na krańcach Imperium carów oraz oddzielenie regionu od Rosji wysokimi pasmami górskimi, odmienność etniczna od Rosji i duża różnorodność językową ludów kaukaskich. Elementami utrudniającymi proces integracji mogły być silne wpływy kulturowe muzułmańskiej Turcji i Persji w regionie, duże zróżnicowanie religijne ludności kaukaskiej oraz istnienie starych autokefalicznych kościołów: ormiańskiego i gruzińskiego, niezależnych od patriarchatu w Moskwie. Poważną przeszkodą dla rusyfikacji mogły być bogate tradycje państwowości wśród Ormian i Gruzinów. Utrzymanie pewnej „obcość” Kaukazu w strukturach imperium carów mogło także wynikać z faktu, iż w trakcie panowania Rosji nad tym regionem władze w Petersburgu nie były konsekwentne w swojej „kaukaskiej polityce” i traktowały Kaukaz jako coś pośredniego między kolonią, strefą wpływów i zapleczem surowcowym.
Wydarzenia z lat 1918-1921 w Gruzji, Armenii i Azerbejdżanie pokazały, iż w sprzyjających warunkach polityczno-militarnych część ludności tych krajów gotowa jest wziąć udział w stworzeniu niepodległych państw, niezależnych od rosyjskiego sąsiada . Takie postawy być może wynikały z faktu, iż w trakcie carskiego panowania nad Kaukazem władze w Petersburgu nie chciały i nie mogły traktować ludność regionu jako pełnoprawnych partnerów. Stanowisko to było charakterystyczne nie tylko dla carskiej Rosji, ale także dla innych państw europejskich, które podporządkowywały sobie nowe tereny.
Referat Pawła Olszewskiego z Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach ( absolwent Uniwersytetu Łódzkiego) wygłoszony w Zielonej Górze. zapis bibliograficzny artykułu jest następujący: Specyfika polityki Rosji carskiej na „kaukaskim pograniczu” do 1914 roku, [w:] „Duża i mała ojczyzna” w świadomości historycznej, źródłach i edukacji, redakcja naukowa B.Burda, M.Szymczak, Zielona Góra 2010, s.59-73.
