1998 წლის 28 ივლისს ვარშავაში გარდაიცვალა XX საუკუნის პოლონეთის ერთ-ერთი უდიდესი პოეტი, ევროპის ერთ-ერთ უდიდესი ლირიკოსი, ყველაზე დიდი მეამბოხე, ზბიგნევ ჰერბერტი; იგი ვინაც კარგად აცნობიერებდა ხელოვანის როლს, რომელსაც კარგად ესმოდა პოეზიის დანიშნულება, რომლისთვისაც პოეტი საერთო სახალხო საკითხებში ჭეშმარიტების მოღაღადე ის სახალხო ბარდია, რომელის ნაწარმოები მილიონების კუთვნილებად ქცეულა. მისი შემოქმედება ეს ისეთი აბსოლუტური ღირებულებაა, რომელსაც დრო ვერაფერს დააკლებს, რამეთუ ადამიანი კვლავაც დადგება დრამატული არჩევანის წინაშე, მისი თანამსდევნი კვლავაც და კვლავაც იქნებიან იმედები, ილუზიები, შეცდომები და ჭეშმარიტების გამოცნობის აუცილებლობა. და რადგან ჰერბერტი სწორედ ამაზე წერდა და თან ასე ლამაზად, ამიტომაც დაჯაბნა დრო და ამიტომაც არის იგი უკვდავებასთან წილნაყარი. ინდივიდის უზენაესი ღირებულება არის მისთვის ისტორიის აქტიობის სუბიექტი. იგი ადამიანისათვის იბრძვის. თუმცა ისე ეტყობა, რომ ამ ბრძოლის ბედი წინასწარ უნდა იყოს გადაწყვეტილი: განა ადამიანი ოდესმე განაგდებს ჯოგურ ინსტინქტებს, განა ოდესმე იქნება, ისე რომ მასა არ დომინირებდეს, ისტორია კი ბრბოს, ხმაურსა და სახელმწიფოს უზენაეს ინტერესებს არ ანიჭებდეს უპირატესობას? ისტორიასთან თამაშში ადამიანი პაწაწკინტელა, საკუთარ ბედზე ყოველგვარ ზემოქმედების უნარს მოკლებული პაიკია. მილიონობით დევნილთა და ვნებულთა ოხვრა – ყვირილის ნაცვლად დუმილი და შემაძრწუნებელი სიჩუმე ისმის. იქმნება თავგანწირვისა და ვნება – ტკივილის სტერეოტიპები. ათეული წლების განმავლობაში იბრძოდა, და კვლავაც იბრძოლებს, ჰერბერტი მათ წინააღმდეგ ადამიანის ადამიანური ღირსებისათვის. ჰერბერტი ირონიულად ენამოსწრებულიც არის და იმავდროულად ისტორიის მზაკვრული ხრიკების წინაშე ადამიანის დამცველი ადვოკატიც. ესაუბრება, ედავება, ზოგჯერ ღიად ებრძვის კიდევაც ფილოსოფოსებს, ისტორიკოსებსა და პოლიტიკოსებს. მის ლექსებში ადამიანები და იდეები ხშირად ღმერთებისა და ანტიური გმირების ნიღბებს იკეთებენ. მხოლოდ ჰერბერტისათვის დამახასიათებელი ტრადიციული სიუჟეტების, ფაბულებისა და მოტივების არჩევანი არის ხმელთაშუა ზღვის ცივილიზაციასთან განუყრელად დაკავშირებული მითებისა და ლეგენდების სიცოცხლისა და ევოლუციის დასაბუთება. სწორედ მითები, როგორც ძველი ასევე თანამედროვე – ხშირად შინაარსის განმაზოგადებელ სიტყვას მოკლებულნი – წარმოადგენენ ჩვენს ძველ და განუწყვეტლად მშფოთვარე სამყაროსთან შემოქმედებით თანახმიანობას მოწყურებული ჰერბერტის პოეზიის ფესვებს, რომლის გაცნობიერება ევროპული კულტურის საფუძვლების გარეშე შეუძლებელია. პოეტი მიმართავს მითოლოგიას, უძველეს ისტორიასა და კლასიკას. თანამედროვე სამყაროში გადმოტანითა და მათი ახლებური ინტერპრეტაციით ააქტიურებს ისტორიული სიმბოლების მნიშვნელობას. უბრალო, მარტივი ენით გადმოგვცემს ჰუმანისტის ღრმა ნააზრევს. საერთოდ ენა მისთვის მხოლოდ საშუალებაა. იგი კაზმულსიტყვაობაზე მაღლა არსსა და რაობას აყენებს. ლექსების უმრავლესობა თეთრ ლექსებს მიეკუთვნება და სასვენი ნიშნებიც შეგნებულად არის გამოტოვებული. ჰერბერტის კითხვისას ყურადღება უნდა გამახვილდეს მორალური გამოცხადებებზე. მისი შემოქმედების მახასიათებელ ნიშან-თვისებას წარმოადგენს სამყაროსადმი უნდობლობა, გამქირდავი დამოკიდებულება და ისტორიასა და ტრადიციასთან, როგორც აზროვნების წყაროებთან, სასოწარკვეთითა და თავგანწირვით მებრძოლი გაორებული ადამიანის იდეა. განსაკუთრებული სიცხადით ეს გამოვლინდა პან კოგიტო – ს კონსტრუქციაში, რომელიც როგორც ლექსების მთელი ციკლის ლიტერატურული გმირის ტიპი ჰერბერტის ლირიკაში 1970 წელს დაიბადა ( cogito ლათ. აზროვნება: : cogito, ergo sum – ვაზროვნებ ე.ი. ვარსებობ). წაგებული საქმის ერთგულების მღაღადებელი და გმირული ძალისხმევის მომთხოვნი ლექსით, პან კოგიტოს მოწოდება, ზბიგნევ ჰერბერტმა ოპოზიციის მორალური გზამკვლევი წინამძღოლის ადგილი მოიპოვა. KOR -ის (მშრომელების დაცვის კომიტეტი) შექმნის დღიდან მასთან მჭიდრო კავშირში მყოფი ჰერბერტის ეს 1974 წელს დაწერილი ლექსი ჩამოყალიბების ეტაპზე მყოფი ოპოზიციური მოძრაობის თავისებურ ჰიმნად გადაიქცა. იგი პარიზში იეჟი გედროიჩის, პოლონური კულტურის უდიდესი ავტორიტეტის, რედაქტორობით გამომავალ პოლონური ემიგრაციის ჟურნალში Kultura დაიბეჭდა. 1981 წელს კი იატაკქვეშეთში გამომავალმა ჟურნალმა Zapis დაბეჭდა გემოვნების ძალმოსილება – ლექსი, რომელიც ყურადღებას ამახვილებდა არა იმდენად ერთეულთა გმირობაზე რამდენადაც კომუნიზმისადმი საყოველთაო ზიზღზე. სამხედრო მდგომარეობის პერიოდის ნამდვილი ბრძოლის პირობებში იგი მართლაც, რომ საუკეთესო ჰიმნი იყო. არ მოითხოვდა გმირობას, მაგრამ იმავდროულად მოუწოდებდა წელგამართული მდგომარეობის შენარჩუნებასა და დაუმორჩილებლობას. პან კოგიტოს, მოაზროვნე ადამიანს, კარგად ესმის, რომ წელგამართული მდგომარეობა, რომელსაც იგი ღებულობს, შეიძლება არაფერსაც არ შესცვლის, მაგრამ უძლურებას, აპათიასა და უსახურობაში ჩახრჩობას მაინც ხომ აგვაცილებს თავიდან. ღირსება უკვე თავის თავად არის ღირებულების მატარებელი და ამდენად ფიზიკური დამარცხების პირობებშიც კი ფასეულია. ახდენს რა რისხვისა და ათვალისწუნების პერსონიფიკაციას, ჰერბერტი დიდი ასოებით წერს მათ. უმაღლეს ავტორიტეტებად მოხმობილი ჰყავს: გილგამეში – ქალაქ ურუკის ნახევრად ლეგენდარული პატრონი, ჰექტორი – ილიადას ცნობილი გმირი და როლანდი – შუასაუკუნეთა რაინდის ეტალონი. მათ შორის ყოფნა უდიდესი პატივიც არის და სიმართლისათვის ბრძოლაში უდრეკელობის უტყუარი ნიშანიც. ჰერბერტი სამყაროს დაინტერესებული მკვლევარია და თუმცა საკუთარ თავს ბრბოში ხედავს, ცდილობს სოციალურ-ფსიქოლოგიური კიბის არცერთი საფეხური, არცერთი დონე არ დარჩეს მხედველობის მიღმა. ლექსში ვარაუდები ბარაბას თემაზე წინა პლანზე გამოაქვს ორმაგი დაპირისპირება: ერთი ეს არის ბრბოსა და ინდივიდის თემა. ბრბო- მონოლითი იგნორირებას უკეთებს ინდივიდსა და მის არჩევანს. თავის მხრივ ინდივიდი, უკვე თითქმის გათქვეფილი ამ ბრბოში, თითქმის უძლური გააკეთოს საკუთარი, დამოუკიდებელი არჩევანი, მიიღოს გადაწყვეტილება, მაინც პოულობს ძალას, რათა გააცნობიეროს საკუთარი უძლურება. ეს ბრბო ის უთაო მასაა, რომელთანაც ლირიული გმირი არ ახდენს საკუთარი თავის იდენტიფიცირებას, მაგრამ რომელმაც მას უკვე წაართვა თავისუფლების გარკვეული ნაწილი. მეორე დაპირისპირება კი არის ბარაბასა და იესოსს თემა. ბარაბას ჰერბერტი საკუთარი თავის იმპერატორსა და უზენაეს ხელისუფალს უწოდებს. მისი ცხოვრება არ არის წინასწარ დაგეგმილი და მხოლოდ მასზეა დამოკიდებული საით წავა და რას გააკეთებს. იგი სრულიად თავისუფალია. მას არავის წინაშე არანაირი მოვალეობა არ აკისრია. იესო კი წარმოდგენილია როგორც მსჯავრმისჯილი, გამოუალ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანი. მისი არჩევანი უკვე გაკეთებულია და იგი ამ არჩევანით განწირულია. აქ ჰერბერტი იკვლევს უმნიშვნელოვანეს საკითხს – თავისუფლებისა და ამ თავისუფლებით სარგებლობის საკითხს. თავისუფლების გამოყენება ძნელია. მით უფრო ძნელი, რომ ყოველი ჩვენგანი გარკვეული სახით მიდრეკილნი ვართ კომპრომისებისადმი. ამიტომაც პოეტი თავად გვეუბნება: გარკვეულ სახით ამ საქმეში გახვეული მეც ხომ ვიყავი – ო. კიდევ იმიტომ არის ძნელი, და პოეტი არც ამას არ მალავს, რომ ის ვინც ასეთ არჩევანს გააკეთებს ჯილდოდ უმეტეს შემთხვევაში ვნებას მოიწნევს. ჰერბერტი მკითხველის წინაშე აყენებს სრულიად გარკვეულ არჩევანს: თუ აქვს სურვილი, რომ მას გაჰყვეს – უნდა იცოდეს, რომ ეს ძნელი გზაა; თუ არ სურს – მისი ნებაა: დაე, დარჩეს დაჩოქილებს შორის. აცნობიერებს რა ბრძოლის დაუნდობლობის ხარისხს სახარების პრინციპებსაც კი უპირისპირდება და კრძალავს შენდობასა და შეწყალებას. სიმართლის დამცველებს მორალურ-ეთიკური ძლიერება მოეთხოებათ. ზბიგნევ ჰერბერტის შემოქმედებაზე საუბრისას გვერდს ვერ ავუვლით კიდევ ერთ თემას – პოეტის აღტაცებას სამყაროთი. ეს არის დახვეწილი ერუდიტის, რაფინირებული ესთეტის აღტაცება, რომელმაც ბევრი იმოგზაურა, ევროპა და მსოფლიო შემოიარა, ყველგან იყო და ყველაფერი ნახა და მაინც მთელი ცხოვრების მანძილზე შეინარჩუნა გაოცების უნარი. ერთი კია მის აღტაცებას გარდასული საუკუნეებიის შემოქმედები და მათი ნაწარმოებები უფრო იწვევენ, ვიდრე თავისუფალი სამყაროს თანამედროვეობა. ჰერბერტი სიამოვნებით ამყარებდა კონტაქტებს უცხო ქვეყნების მეცნიერებისა და კულტურის მოღვაწეებთან, დასეირნობდა ქალაქებში და ათვალიერებდა ისტორიის, კულტურისა და ხელოვნების ძეგლებს. ასე შეიქმნა არა მარტო მთელი რიგი ლირიკული ლექსები არამედ შესანიშნავი ესეების ციკლი ბარბაროსი ბაღში, ნატურმორტი ლაგამით და ლაბირინთი ზღვისპირას – უჩვეულო ტრილოგია სამხრეთისა და ჩრდილოეთის ცივილიზაციებისა და ხელოვნების შესახებ.
გემოვნების ძალმოსილება ( Potęga smaku)
ამას ნამდვილად არ სჭირდებოდა დიდი გმირობა
ჩვენი უარი არ დათანხმება სიჯიუტე და დაჟინება
გვქონდა სულ მცირე ცერცვის ხელა გამბედაობა
თუმც არსებითად ეს ხომ მხოლოდ გემოვნების იყო საკითხი
ჰო გემოვნების
რაშიც გამოკრთის ნაპერწკალი სულის სინდისის
ვინ იცის თუკი გვაცდუნებდნენ უფრო კარგად უფრო ლამაზად
რომ მოეგზავნათ თხელ დახვეწილ ქალების გუნდი
ანდაც ჰერონიმ ბოსხის სურათების ზღაპრული ქიმერები
მაგრამ იცი კი რა ჯოჯოხეთი იყო ჩვენს ირგვლივ მაშინ
ჭანჭრობი ფსკერი ჩიხი მკვლელების ბუდე
რაც მათ სამართლიანობის სასახლედ მონათლეს
თვითნახადი მეფისტოფელი ლენინურ ქურთუკში
ველად აგზავნიდა ავრორას შთამომავლებს
მიწისფერსახიან ბიჭბუჭებსა და
წითელხელება უშნო გოგოებს
ჭეშმარიტად ყურითმოთრეული იყო მათი რიტორიკა
( მარკ ტულიუსი საფლავში ბრუნავდა )
ტავტოლოგიის ჯაჭვები რეგვენული აზრების კორიანტელი
ჯალათების დიალექტიკა არავითარი სინატიფე მსჯელობაში
კავშირის სილამაზეს მოკლებული სინტაქსი
მაგრამ აკი ესთეტიკაც საჭიროა ცხოვრებაში
არ ივარგებს სილამაზის დავიწყება
თანადგომის გამოცხადებამდე გამოწვლილვით უნდა შეისწავლო
არქიტექტურული აღნაგობა დოლებისა და საყვირების რიტმი
ოფიციალური ფერები ყოვლად უმაქნის დაკრძალვათა რიტუალი
ჩვენმა თვალებმა და ყურებმა დაუმორჩილებლობა გამოაცხადეს
ჩვენმა შეგრძნებებმა ამაყი დევნილობა ირჩიეს
ამას ნამდვილად არ სჭირდებოდა დიდი გმირობა
ჩვენი უარი არ დათანხმება სიჯიუტე და დაჟინება
გვქონდა სულ მცირე ცერცვის ხელა გამბედაობა
თუმც არსებითად ეს ხომ მხოლოდ გემოვნების იყო საკითხი
ჰო გემოვნების
რომელიც გვთხოვდა გამოსვლას ზიზღს და გამქირდავ სიტყვას
თუნდაც შედეგად ძირს დაემხოთ სხეულის უძვირფასესი კაპიტელი
თავი
ვარაუდები ბარაბას თემაზე ( Domysły na temat Barabasza )
რა დაემართა ბარაბას? ვკითხულობ არავინ არ იცის
ჯაჭვი შეხსნეს და გამოუშვეს ნათელ ქუჩაში
საითაც უნდა იქეთ წავა მარჯვნივ წინ მარცხნივ
ბუქნას დაუვლის სიხარულით დაიყივლებს რა ენაღვლება
იმპერატორი საკუთარი თავის ხელების
უზენაესი უფალია თავისი სუნთქვის
ვკითხულობ რადგან გარკვეულ სახით ამ საქმეში გახვეული მეც ხომ ვიყავი
ბრბოში ჩათრეული პილატეს კარის წინ აკი მეც სხვებივით
ვყვიროდი გაუშვი ბარაბა ბარაბა გაუშვი
ყველანი ყვიროდნენ ჩემი დუმილი მარტოსული
არას შესცვლიდა გარდაუვალი არ გადივლიდა
ბარაბა კი შეიძლება დაუბრუნდა თავის ბანდას
მთებში ისევ ისე კლავს და გულდანდობით ძარცვავს
ან იქნებ მეთუნეობაში დასაქმდა
და ბოროტებით გასვრილ ხელებს
თიხის ძერწვაში იწმინდავს
იქნებ მეთულუხე, მენახირე ან მევახშეა
გემების პატრონი – ერთ-ერთი მათგანით პავლე მიცურავდა კორინთელებთან
ან – რაც გამორიცხული სულაც არ არის –
რომაელების კმაყოფაზე მყოფი ჩამშვები
აი ამას ჰქვია წუთისოფლის თამაში
ბედ-იღბალი ფორტუნას ღიმილი
ნაზარეველი კი
მარტო დარჩა
არჩევანის გარეშე
მკაფიო
სისხლიანი
კვალით
მასალა მოამზადა და ლექსები თარგმნა
რუსუდან კიკალეიშვილი - დომუხოვსკიმ
27 აპრილი 2002, ვარშავა
ტორენტიუსის ერთადერთი შემორჩენილი ქმნილება "ნატურმორტი ლაგამით"
Martwa natura z wędzidłem (Alegoria wstrzemięźliwości)
ზბიგნევ ჰერბერტი ჰოლანდიური "ოქროს ხანის" ხელოვნების შესახებ ჩანაწერების სათაურად იოჰან ტორენტიუსს დაესესახა ...
Johannes van der Beeck ( also known by his alias Johannes Torrentius), Emblematic still life with flagon, glass, jug and bridle, Rijksmuseum Amsterdam, 1614
